Sociale Emoties: Rouw
Een blogpost van 20 jaar geleden ging over rouw. Daar zijn sindsdien wat nieuwe inzichten overheen gekomen maar vooral: het is weer actueel nu we nogal wat hebben los te laten. En dit tweede deel gaat (losjes) over de fases van rouw die Elisabeth Kübler-Ross beschreven heeft met enige aanvulling.
Waarom? Nou ik denk, als we wat uit de eerste fase van shock gezakt zijn dan denk ik dat we zo links en rechts wel het één-en-ander te rouwen gaan hebben. En de mensen die daarop zijn voorbereid zijn mogelijk emotioneel beter in staat om de veranderingen op te vangen die Corona als mondiaal trauma met zich mee brengt.
Want er is wel een hoop over rouwen te zeggen dat actueel is:
| Deel 01 | Deel 02 | Deel 03 |
| Algemene info over rouw en fases die je daarin kan herkennen | De fases van Kübler-Ross en aanvullingen daarop | De complicaties, bij rouwen – inclusief de Corvid19-pandemie en dus getraumatiseerde rouw |
Algemene ideeën over rouw
-dus lang niet altijd passend-
5 stadia in Rouwverwerking (naar Elisabeth Kübler-Ross)
1 ontkenning (shock)
(1-b angst&paniek)
2 woede
3 marchanderen
4 depressie
5 acceptatie (& zingeving)
Vaak zal rouw optreden als er een bepaald verlies is opgetreden. Soms is dat doordat er ineens iets is verdwenen, soms is het ook omdat in één keer duidelijk wordt dat er iets eigenlijk al een poos weg is. Soms heeft datgene wat wordt gemist nooit werkelijk bestaan maar beseft iemand (ineens) dat hij/zij afstand zal moeten doen van een (normale) fantasie ([waarover later meer]). maar in eigenlijk alle gevallen is er de ervaring van een bepaald verlies.
Shock en ontkenning
Natuurlijk afhankelijk van de ernst van dat verlies zal er, aanvankelijk van de ernst van het verlies, een fase zijn waarin de schok nog niet helemaal is doorgedrongen. ‘A state of shock’, een soort van verdoving die mensen soms nog steeds in staat stelt om nog schijnbaar adequaat te reageren (ook al blijkt soms achteraf pas dat zij zich niet eens meer herinneren wat zij op een dergelijk moment gedaan hebben). Soms is er een schijnbaar serene kalmte en berusting die de omgeving bijna ‘de kriebels’ kan geven omdat zij het niet kunnen voorstellen dat iemand zo ‘kalm’ kan blijven. Het sterkste voorbeeld dat ik persoonlijk heb meegemaakt is van een man die in de middagpauze eventjes naar het ziekenhuis in de buurt moest voor de uitslag van de röntgenfoto’s en die daarna weer ‘gewoon aan het werk ging’ tot kwart over vijf. Alleen de secretaresse die geïnteresseerd genoeg in hem was om te zien dat hij eigenlijk wel erg bleek zag, kreeg de waarheid te horen die hij zelf nèt te horen had gekregen: het zat in zijn hele borstkas vol met kanker…
Tegenwoordig zien we ‘shock’ eigenlijk meer als ‘Feign death’, één van de FFFF-reacties als we op hersenstam niveau hopeloosheid en “pijnlijk overweldigd zijn” waarnemen. Het is -op die manier gezien- een gezonde en begrijpelijke overlevingsreactie op een schokkende en overweldigende situatie waarin je niet kunt vechten (Fight), niet kunt wegvluchten (Flight) en zelfs Fright/Freeze niet meer werkt.
Het zal duidelijk zijn dat ontkenning eigenlijk veel meer een gevolg is van deze methode van overleven.
We kunnen even niet denken, zelfs.
Ga dan ook als omgeving niet te veel trekken maar onthoudt dat ‘shock’ ervoor is om als een soort van zelf beschermende noodmaatregel in ieder geval voor de hersenstam een situatie te scheppen die veilig genoeg is om aan te kunnen wat het leven je aan kaarten heeft uitgedeeld (of welke kaarten ineens zijn weggegrist), tot de eerste bedreiging over is en je er weer oog voor kan krijgen dat het leven veilig genoeg kan zijn om weer te voelen wat er aan de hand is. Soms is het ook een emotionele poging (emotioneel en dus niet zozeer logisch of rationeel, maar wel invoelbaar) om het verlies ongedaan te maken. En soms lukt dat zelfs een beetje, bijvoorbeeld als het om het verlies van een geliefde gaat. Niet zelden horen en zien mensen hun geliefde nog steeds om zich heen, ook als zij weten dat dit niet werkelijk zo is.
De ontkenning die mensen soms dagen of weken laten zien, is dus op zichzelf niet verkeerd. Het is slechts een eerste reactie die gevolgd zal moeten worden door volgende fasen. Probeer jezelf dus ook niet te hard in deze fase te terug te dringen in deze fase als vervolgens de het gevoel van de wanhoop duidelijk wordt. Het heeft geen zin om te zeggen “maar in het begin leek ik zo dapper” want die fasen volgen elkaar op, het is als het ware een trede hoger op de trap.
In dit verband is het misschien aardig om nog eens te kijken naar de Amerikaanse therapeut Horowitz die in 1976 ook vijf fasen beschreef in de verwerking van het zgn. ‘stress-response syndrome’
- outcry (enkele uren-dagen) eerste uiting van schrik & ongeloof.
- ontkenning (beschermt tegen overrompeling door emoties -zinvolle ontkenning-) en
- herbeleving bijv. in -dag-dromen (mogelijk nut: gewend raken aan de heftigheid v/d emoties)
Fase 2 & 3 wisselen elkaar een tijd lang af - doorwerking: traumatische ervaring niet meer dominant en gewone leven wordt opgepakt
- voltooiing: de herinnering zal er altijd zijn maar het leven staat niet meer in het teken van die herinnering
Wanhoop & depressie
Natuurlijk ook weer afhankelijk van de oorzaak van de rouw ontstaat er vervolgens een periode van angsten, wanhoop, vaak schuldgevoel. Mensen zijn in deze fase vaak rusteloos en kunnen het verlies nog maar moeilijk aanvaarden. Dat lijkt ook nog wel eens op ontkenning maar de wanhoop/depressie fase kenmerkt zich juist doordat het verlies zo groot voelt dat je even niet kunt functioneren.
Waar het om gaat is dat deze stappen zeker niet beoordeeld moeten worden op hun ‘verstandigheid’. Het is een evolutionair oude poging om met het verlies om te gaan.
Inmiddels is de fase van de shock voorbij en wordt het gemis directer gevoeld. Dat kunnen heftige gevoelens zijn die juist ook vaak lichamelijk te voelen zijn als gespannenheid of directe pijn. Veel mensen beschrijven een duidelijke lichamelijk gevoelde pijn in hun hart.
Het kan een fase zijn waarin het (afhankelijk van uw eigen manier om te rouwen) belangrijk is om jezelf toe te staan om te mogen huilen (ook voor stoere mensen, als zij dat zo voelen). En wanneer je jezelf die tranen niet kunt toestaan, dan kan je minstens toegeven aan andere mensen dat je zou kunnen huilen als je jezelf dat toe zou staan.
Dit kan een fase zijn die voor mensen in de omgeving ronduit beangstigend is. Mensen in de omgeving willen het soms niet onder ogen zien dat het leven zó veel pijn kan doen. Ik denk persoonlijk dan ook dat het met name deze fase is waardoor rouw in onze cultuur in de taboe-hoek terecht is gekomen.
Aan de andere kant zijn de rouwende mensen in deze fase ook niet altijd de makkelijkste om mee om te gaan. Mensen zijn op dergelijke momenten vaak ook prikkelbaar en rusteloos en geven zo soms ook het beeld van een geagiteerde depressie omdat zij de wanhoop wel heel duidelijk voelen maar er nog niets mee kunnen.
Ongerichte woede
Ongerichte woede wordt dan door veel mensen ook als één van de fasen van rouw beschreven. Een woede die gericht is op iedereen en op niets. Onverwachte kwaadheid naar de oorzaak van de rouw. De vraag rijst duizend keer: “waarom heb je mij verlaten?” Ook al is dat bijvoorbeeld omdat iemand is dood gegaan.
Ongerichte woede kan allerlei richtingen krijgen; op het lot, op God, op familie, op artsen. Plotseling opflakkerende irritatie naar behandelaars, naar partners, naar kinderen en vaak weten de mensen dan zelf ook nog wel dat het een onterechte boosheid is en dat maakt het alleen nog maar erger omdat het gevoel er wèl is. En net zoals je bang kunt worden van je eigen angst, zo kan je ook boos worden op jezelf om je eigen boosheid.
Het is waarschijnlijk ook niet alleen maar boosheid, het is waarschijnlijk veel meer agitatie, opwinding in je zenuwstelsel en dan hebben we de neiging om er een verhaal bij te verzinnen dat ook emotioneel een lading heeft.
Het enige dat je als begeleider kunt zeggen is: “het hoort erbij, blijf er niet in hangen.” en dat is dan niet bedoeld als dooddoener maar juist om ervoor te zorgen dat je jezelf niet al te veel op je kop gaat zitten geven omdat je onhandig en onterecht uit de slof schoot. Woede en verdriet lijken veel op elkaar. en hebben ook alles met elkaar te maken.
Woede en Verdriet zijn beide emoties die ontstaan als je iets kwijt bent geraakt of als je iets niet hebt gekregen waar je recht op dacht te hebben. Maar bij verdriet stop je om er voor te vechten.
Marchanderen
Die ongerichte (emotionele) energie uit zich vaak ook in irrationele pogingen om met ‘het lot’ te onderhandelen. “Als ik nu dan stop met roken, dan is de kans toch wel groot dat mijn longkanker niet uitzaait”, “als ik nou doe wat je me gezegd hebt, dan kan je toch wel blijven”, “ik had dat paard voor je moeten kopen, dan had je nog wel geleefd” en andere gedachten die, rationeel gezien, nergens op slaan maar die een uiting zijn van deze pogingen om ongedaan te maken wat er is gebeurd.
Vaak zijn het ook pogingen om het gevoel van schuld kwijt te raken. Want ook al gaat niet iedereen daar even duidelijk op in en ook al weten mensen wel dat hun geen blaam treft, toch is er bij rouw bijna altijd dat knagende gevoel van schuld. “Als ik nou… dan was het vast anders…” of “Als het nou bij mij… dan had jij nog in mijn leven geweest”
Acceptatie -of eigenlijk: Accepteren-
Daar ligt misschien ook het belang van de “acceptatie”. De boosheid wordt minder en gevoelens van onmacht en schuld komen eerst minder vaak en worden vervolgens minder sterk, minder intens.
Er veranderen sommige dingen niet (bijvoorbeeld: de onmacht ten opzichte van de dood, die blijft) maar je leert wel om je leven een nieuwe wending te geven en het verlies te integreren in het verleden.
Daarbij is het van belang dat niet alleen de mensen zelf, maar ook hun omgeving voor ogen blijven houden dat acceptatie iets is dat nooit ‘klaar’ is. Er blijft iedere keer opnieuw iets dat niet doorgaat zoals je had verwacht. Door het verlies van een relatie, bijvoorbeeld, zullen jullie samen ook geen kinderen krijgen, zullen jullie niet samen de kinderen naar school brengen, van school zien komen, geen kleinkinderen krijgen.
Het heeft weinig zin om te hopen op het moment waarop de omgeving soms zo hamert, dat moment “dat je het geaccepteerd hebt”. Dat is een cultuur leugen die we graag hoog houden met z’n allen. Acceptatie is niet een kwestie van zelfstandige naamwoorden.
Accepteren is een werk-woord.
Accepteren heeft ook een element van toekomst.
De vraag” “Hoe leer ik een leven te leven dat mooi genoeg is om de shit te kunnen dragen die er nou eenmaal óók bij hoort?”
Het verlies hoeft niet ontkent te worden, niet te worden weggepoetst. Het mag bestaan in je verleden maar er is wel een toekomst-oriëntatie dat in een rouw proces (net als de andere fases) telkens weer een beetje meer naar boven mag komen).
Zingeving & Heroriëntatie
Mensen komen met hun behandelaanbod regelmatig met de ‘zingeving’-hoek terecht. Zeker in de ‘aanvullende therapie’-scholen wordt er gelijk gezocht naar de zin die in elk verlies zou zitten. Nou hou ik daar persoonlijk niet zo van. Ook zo’n ontkennende culturele leugen: Alsof die zin er tevoren in zou zitten!
Regelmatig kan die zin er achteraf wel aan gegeven worden. En dat is een knap proces van iemand die dat doet. Maar dat wil voor mij niet zeggen dat ie er vooraf al in zat. Dat is een aanpak die het verlies als een ‘cadeau’ presenteert, die doet m.i. onvoldoende recht aan het leed dat er bij rouw hoort. Een valkuil waar veel mensen in stappen omdat het leed zo’n rottig gevoel is dat we het zo snel mogelijk weg willen werken.
Maar wel is het een goed idee om stil te staan bij de betekenis die een heftig verlies voor jouw leven kan hebben, ook omdat dat leven dus gemiddeld genomen de moeite waard moet worden om die ‘les’ te kunnen zien. Een ander voordeel om ook naar zingeving te zoeken is omdat zingeving niet alleen voor jezelf is maar dat het ook voor anderen kan gelden. In die zin kan het helpen om verbinding te zoeken met anderen, een element dat nog wel eens moeilijk is in rouwfases
Angst & Paniek
Wat meer aan het begin van een rouw-periode is een punt van aandacht waar vaak aan voorbij wordt gegaan.
Verlies, en vooral plotseling verlies, maakt dat je wereldbeeld een tik meekrijgt. De schijnbare zekerheid die je dacht te ‘hebben’ die blijkt ineens niet te bestaan. De partner die je aan jouw zeide dacht te hebben, die vertrekt ineens uit je leven, de baan die je dacht te hebben wordt ineens onder je uit getrokken. Het kind dat je dacht te hebben, of zelfs het kind dat je dacht te zullen gaan krijgen in de toekomst (want als gezegd, ook het verlies van toekomst is vaak aanleiding tot rouw).
Al die dingen waarvan je geloofde dat ze erbij hoorden, al die dingen waarvan we misschien wel wisten dat ze weg zouden kunnen vallen maar waarvan we toch onbewust aannamen dat het zou blijven bestaan in ons leven: ineens weg!
En dat geeft onzekerheid.
Als je aan het ene hebt moeten gaan twijfelen, hoe is dat dan voor het volgende? Kan je daar dan nog wel zeker van zijn?
Als de stabiliteit van ons wereldbeeld een schop krijgt dan is het logisch dat we ons voorbereiden op onzekerheid. En de emotie bij die activatie hoort, dat is angst. Voor veel mensen lijkt die angst voor de toekomst niet te passen bij het feit dat je eigenlijk nog helemaal niet altijd zin hebt in die toekomst. Verder is angst natuurlijk een lastige emotie die je jezelf niet bepaald sterker laat voelen.
Dat maakt dat je angstig kunt worden over het feit dat je angst voelt. En dan snap je dat een hoop mensen hun eerste paniek-aanvallen in een periode van rouw zullen meemaken.
Als paniek ontstaat uit angst voor de angst, dan heb je een degelijke basis gelegd voor de start van een periode paniekstoornis.
Alleen al begrip voor deze fase helpt mensen om zich minder te verzetten tegen d3e angst en de paniek die bij rouw kunnen horen. Als je het wat minder erg vindt van jezelf dat je ook bang wordt van jouw verlies, dan wordt het net als de andere fases een ding dat er bij hoort, dat af-en-toe de kop op steekt en gaandeweg door het accepteren steeds meer op de achtergrond gaat raken.
Creativiteit & Rituelen
Belangrijk daarbij is creativiteit. Onze cultuur heeft met het taboe op rouw ook de rituelen in de ban gedaan die bij rouwverwerking werden gebruikt en dat is eigenlijk best wel zonde.
In het antropologisch jargon wordt dit ook wel aangeduid met: “rites de passage”.
De overgangen in het leven spelen zich voornamelijk binnenin af en zijn niet altijd verbaal uit te drukken. Een ritueel is een manier om uiting te geven aan de verandering waardoor gerouwd wordt, het helpt om manieren te vinden om uiting te geven aan de rouw, om deze zichtbaar te maken voor anderen. Rituelen en ceremoniën geven nieuwe punten van hechting in het leven, ze stabiliseren. Ze bieden geborgenheid en brengen rust. Zij geven een begin en een einde aan dingen.
Een ritueel helpt om het dagelijks leven niet te veel te laten beïnvloeden door een verlies in het verleden. Een ritueel in het hier-en-nu helpt om een ervaring een plek en een tijd te geven. Gedenken bijvoorbeeld: “Het is nu twee jaar geleden dat…”
Dat maakt dat je ook aandacht krijgt voor de tijd die er voorbij gegaan is.
Het kanaliseert ook het rouw-proces. Dat ik tijd neem voor mijn ritueel(tje), daardoor wordt het ook makkelijker om op andere momenten met iets anders bezig te zijn dan mijn verlies. Dus een beetje anders dan mensen intuïtief vaak zou denken:
juist door het hebben van rituelen die gaan over het verlies, wordt het makkelijker om in het algemeen dagelijks leven met andere dingen dan het verlies.
Voorwaarden aan een ritueel
Een goed ritueel is troostend en helpt om de situatie te aanvaarden***)note. Het lijkt in deze tijd waarin we oude rituelen los laten van belang om wel onze eigen rituelen te vinden.
Schrijven kan daarbij belangrijk zijn: logboek of dagboek schrijven, of poëzie, of schilderen of muziek. Jouw eigen muziek of een playlist. Omdat het helpt om een beeld te maken van het ontstaan van dat gemis in het verleden. Omdat het helpt om over het gevoel te praten dat dit gemis gaf in het verleden.
Het gaat om expressie en het hoeven dus geen kunstwerken te zijn. Het hoeft ook niet mooi te zijn, ofzo. Verlies is vaak helemaal niet “mooi”. Het draait erom dat je als begeleider of als vriend mensen helpt om hun eigen expressie vinden voor hun gevoelens. Gevoelens die soms zelfs te erg zijn voor woorden en dus ook niet hoeven te worden uitgesproken. Maar je kunt wel samen kijken naar deze vorm van expressie.
Rituele helpen soms ook om dingen te materialiseren want dergelijke expressie-vormen geven ook nieuwe mogelijkheden om eigen rituelen te maken. Geschreven en gedichten brieven kunnen worden ‘verstuurd’ door het op gepaste wijze te verbranden of te laten wegdrijven. Muziek kan op de ‘verjaardagen’ ten gehore worden gebracht. Een beeldje uit klei kan buiten worden neergezet zodat de regen het oplost.
Rituelen en rouwen
- Wie bewust leert los te laten, heeft bij elke volgende nieuwe verandering makkelijker.
- Het is geruststellend en geeft basisvertrouwen.
Laten we duidelijk zijn. Je kan die dingen niet “zo snel mogelijk weg werken”. Verdriet kan je niet doodzwijgen. Dat is als een bal die je onder water probeert te duwen.
De enige manier om die onder water te houden is door hem lek te steken, een poging om het kapot te maken zoals mensen vaak proberen te doen. Bij voorbeeld door hun eigen verdriet belachelijk te maken.
“Sorry dat ik loop te janken als een baby” bijvoorbeeld.
Of ook vanuit onze omgeving met ‘goed bedoelde’ opmerkingen als: “Wees blij dat je niet…”, “Wees blij dat je nog…” of “je hebt toch ook andere kinderen…”, “Ben jij even blij dat je polyamoreus bent!”,”Dit moet je gewoon maar snel accepteren.”
Zinnetjes die makkelijk worden gebruikt naar mensen die hun verdriet wel laten zien.
…Zinnetjes die nergens op slaan als je er even over nadenkt.
Accepteren als werkwoord
Over het woordje accepteren zijn nogal eens wat misverstanden.
“Accepteren” lijkt voor veel mensen iets te zijn dat je één keer moet doen en dan heb je het gehad…
Dat is dus niet zo!
Acceptatie is een voortdurend proces. Als je nu hebt geaccepteerd dat je kanker hebt dan zal je straks misschien wel jouw littekens moeten accepteren of misschien moet je gaan accepteren dat je vaker moe bent dan anderen. Of wat ik ooit een klant tegen mij hoorde zeggen: “je zult moeten leren accepteren dat je geen kinderen meer kunt krijgen… en dan zal je nog later weer opnieuw moeten accepteren dat je geen kleinkinderen hebt als je met je maten op een parkbankje zit”.
In mijn trainingen voor patiënten zeg ik vaak:
“Eigenlijk bestaat “acceptatie” niet. Het is namelijk nooit helemaal voorbij. Ook al komt er wèl steeds méér ruimte voor andere dingen.
Accepteren bestaat wèl. Maar het is een werk-woord en het vereist actieve aandacht en expressie (en dus relatie) en het vraagt herhaling (en dus tijd).
“Accepteren” is een werkwoord!“
Einde deel 02
Wat er uit jouw leven is verdwenen dat weet ik niet, we hebben allemaal onze eigen <.X.> die we missen. Misschien heeft het met deze pandemie te maken, Mogelijk ook helemaal niks.
In een volgend stuk zal ik kort ingaan op dingen die het rouwen als proces kunnen compliceren.
Maar de mensen die in staat zijn om dingen los te laten, dat zijn de mensen die hopelijk beter in staat zijn om nieuwe dingen weer aan te pakken in de toekomst. Rouwen kan helpen om los te laten. En daar kan ik je in bijstaan.
Hans West
klik hier voor de Contact-pagina
| Deel 01 | Deel 02 | Deel 03 |
| Algemene info over rouw en fases die je daarin kan herkennen | De fases van Kübler-Ross en aanvullingen daarop | De complicaties, bij rouwen – inclusief de Corvid19-pandemie en dus getraumatiseerde rouw |
Notes
- ***)RosseelsCarla
- Rituelen vandaag, uitgeverij Hadewijch 1995
- …terug naar de tekst [^]
westcoachingblog.wordpress.com 