the Quick Version
Wanneer je als therapeut met mensen werkt dan ben je er aan gewend dat mensen echt soms heel vreemd doen. Daar zijn van allerlei redenen voor maar één van de redenen die de laatste tijd meer aandacht krijgt, die gaat juist over de manier waarop we gebouwd zijn, over de lagen in ons brein. En iedereen die mij een beetje kent dat ik dat al jaren gebruik als verklaring als we (ik ook natuurlijk) weer eens iets doen waarvan we achteraf denken: “dat was niet handig”. Hoe krijg je grip op die dingen?
Nou, begrip van de polyvagal theory helpt snappen waarom mensen reageren met Frenzy, Fight, Flight, Freeze (Fright) & Feign Death (& Fawn).
Meer weten? Lees:
the Longer Version
Fight, Flight, Freeze en andere F’s van de Polyvagal Theory
Acute stress response
Inmiddels een eeuw geleden, in de jaren ’20, beschreef de fysioloog genaamd Walter Cannon de “acute stressreactie” en deze reactie werd aanvankelijk wel de Fight-or-Flight reactie genoemd. Die reactie had te maken met het ‘autonome’ zenuwstelsel, dat deel van het zenuwstelsel dat niet zo makkelijk te beïnvloeden is met onze gedachten. Die ‘acute stress response’ is beschreven als een reactie die diep in het brein optreedt bij mensen, bij zoogdieren, zelfs bij reptielen. Het is een hersenstam reactie (voor mensen -een reptiel heeft niet veel meer dan dat, als brein) waardoor het lichaam zich klaar maakt voor vechten (uit honger of uit verdediging), voor het vluchten uit de klauwen van de roofdieren, voor het roerloze vertrouwen op de schutkleur. Het zijn de verschillende ‘dierlijke’ reacties op dreiging.
Vroeger dachten we dat dit alleen bij hele acute stress gebeurde. Maar inmiddels begrijpen we dat dit even zo goed gebeurt bij chronische stress of bij relationele stress-situaties waarin wij ons onveilig voelen.
Gaandeweg zijn er meerdere “F‘s” toegevoegd die uit de hersenstam voortkomen. Het rijtje waar ik veel mee werk is:
- Frenzy,
- Fight,
- Flight,
- Freeze,
- Feign Death.
Het zijn de reacties van het brein in een verhaal dat eigenlijk gaat over toenemende onveiligheid.
Daarmee bedoel ik niet de bewust waargenomen veiligheid, maar veel de veiligheid zoals je die op hersenstam-niveau waarneemt, als beestje.
Het is daarmee ook een (gedeeltelijk aangeleerde) reflex. Zeg maar; een soort van kniepeesreflex of misschien beter nog: de gekruisde strekreflex.
Als je op een punaise gaat staan met je ene voet dan zijn de spieren in het been aan die kant al aan het optrekken terwijl de spieren van je been aan de andere kant al aan het strekken (toch best een relatief ingewikkelde beweging) omdat je een prikkel krijgt die heftig genoeg is om die reflex uit te lokken. En interessant daarbij is dat je letterlijk al bent begonnen met het aanspannen van al die spieren nog vóór dat die prikkel de hersenen heeft bereikt! (wat overigens precies de reden is waarom we met ons denken maar nauwelijks in staat zijn om reflexen te onderdrukken).
En om het nou nog even extra lastig te maken: die staat van zijn in de hersenstam, die beïnvloedt ook weer de inhoud van het denken!
Wanneer ik in vlucht-modus ben, dan zal ik duidelijk zien waarom het heel belangrijk is om te vluchten. Als ik in vecht-modus ben dan zie ik de mogelijkheden om je pijn te doen, als ik in Feign-death ‘state’ ben dan maakt het me niet uit dat ik pijn meemaak, dan zie ik de mogelijkheden niet om in veiligheid te komen. Ook niet als ze recht voor mijn neus staan.
Story follows State
Maar wanneer ik mij veilig voel dan zijn mijn oren en ogen gericht op het maken van (intermenselijk) contact, op samenwerking. Dan denk ik over gezamenlijke problemen en samen werken aan oplossingen.
Dan zijn we gericht op elkaar en op elkaars wensen, meestal zelfs elkaars welbevinden. Want als het jou goed gaat dan is daarmee ook voor mij de situatie veiliger. Maar als er tekorten zijn, als er onveiligheid ontstaat, dan gebeuren er ineens hele andere dingen, dingen vèr onder ons denk-niveau.
Het verhaal begint wat mij betreft bij ‘Frenzy’
“begrip” geeft meer grip op gevoel en reacties dan “controle”…
Frenzy
‘Frenzy’ kan je soms zien aan de andere kant van het verhaal (een verhaal dat ik zo vertel). Als er “tekort” is en we kunnen iets krijgen van de dingen die we met een ‘Frenzy-bril’ bekijken, dan schieten we in een aandachtsversmalling, dan komen we in een soort jachtmodus terecht die totaal geen aandacht meer heeft voor medemenselijkheid, voor gezamenlijke aanpak. De neocortex en de hogere sociale systemen beginnen te haperen en het sympathische deel van het autonoom zenuwstelsel) worden actiever.
In het dierenrijk kennen we allemaal onder haaien: de food-frenzy (die soms ook wel bij eetproblematiek lijkt te spelen). Of de fuck-frenzy waarin een bol slangen één grote ‘voortplanting’s-frenzy vormen (iets dat je misschien bij een menselijke orgie even zo goed tegen komt. Maar dan is de spanning ‘spannend’).
Dan vinden we ons vaak ineens terug in een ‘jacht’-modus die menselijkerwijs gezien zo onvoorstelbaar stupide is, die alles onbelangrijk maakt behalve waar het gaat om het verkrijgen van dat ene ding dat je op zo’n moment najaagt.
Wat denk je van mensen die op de meest kinderachtige manier voor rollen WC-papier aan het vechten waren… het zullen echt bèst aardige mensen zijn normaal. Maar op dat moment dus even niet! Op een diep niveau in het brein konden zij even met niets anders meer bezig zijn dan met datgene waar zij hun zinnen op hadden gezet uit een gevoel van ‘nood’ (een grappig gegeven vind ik dat het WC-papier bijna altijd dichtbij de kranten staat… dus er waren best andere oplossingen geweest).
In mijn workshops ‘agressie door verslaving’ zeg ik altijd: “zorg er voor dat je niet tussen een biologisch verslaafde en het middel komt te staan dat hij na jaagt”.
De frenzy ervan maakt dat mensen op jacht naar soms ronduit gevaarlijk kunnen zijn voor zichzelf en voor omgeving. Daar moet je niet tussenin willen gaan staan.
Denk ook eens aan mensen met een verslaving die eigenlijk best sociaal zijn en oprecht van hun omgeving kunnen houden als zij tenminste even niet in een Frenzy terecht komen waarin zij hun ‘middel’ na gaan jagen. Daarom zie je vaak ook, dat je -als je het gebruik accepteert en er niet tussen gaat staan-, dat het nog re-de-lijk in de hand te houden blijft. Maar als je het gebruik al te veel gaat tegenwerken dan ontstaat er een ‘Frenzy’ waarbij je niet in de weg moet willen gaan staan.
Je kan het herkennen aan de vergrote pupillen (niet van de drugs/medicatie maar van de adrenaline) omdat we alles willen zien en niks willen missen. Je ziet vaak dat de ‘losheid’ de rotaties uit het lichaam verdwenen zijn en dat mensen in Frenzy wat meer als een ‘blok’ omdraaien en duseen wat ‘hoekiger’ bewegingstraject hebben. De emotionaliteit is minder, mensen zijn niet meer zo in contact met hun gevoel of met anderen, ze zijn eigenlijk met weinig anders bezig dan hun ‘fixatie-object’ en de ogen zijn vaak wat meer gefixeerd op dat ‘objet du desir’ en doen de omgeving vaak onwillekeurig denken aan jacht-instinct.
Fight
Want als je wel in de weg staat. Als je dus niet krijgt wat je voor je gevoel nodig hebt of zeker als je dreiging voelt dan ontstaat er een fight-modus, een aanval. En zo’n vechtreactie kan onder bepaalde omstandigheden uitermate gunstig zijn.
De hersenstam zet de bijnieren verder aan zodat er hormonen als adrenaline vrij komen in je lichaam. Je hartslag versnelt, je bloeddruk schiet omhoog, de pupillen verwijden zich, de aderen in je huid trekken samen zodat je minder hard zult bloeden als je gewond raakt in het gevecht, de spieren krijgen meer bloed om te kunnen vechten. Je hoofd komt naar voren. Je begint te transpireren zodat je niet oververhit zal raken als je gaat vechten en je spieren met gestreept spierweefsel (het spierweefsel dat je bewust kan aanspannen) die krijgen een hogere basis-spanning (waardoor je soms ook gaat trillen als het gevecht te lang uitblijft). Je gladde spieren ontspannen, waardoor onder andere je longen meer zuurstof kunnen opnemen. De bloedsuikers schieten omhoog als de lever glycogeen afbreekt en spijsvertering en immuunsystemen worden uitgeschakeld, zodat alle energie kan worden gebruikt door de spieren om het gevecht te winnen.
En psychologisch gezien merken we ook dat we in vechtmodus zijn omdat we de bron van het gevaar willen aanvallen. Die vechtmodus maakt het ook steeds moeilijker om samen te werken. Net als bij Frenzy draaien jouw gedachten om wat jij niet krijgt of wel wil hebben en verlies je het grotere geheel van het sociale samenwerken uit het oog. Het jij-of-ik-gevoel dat ontstaat dat maakt het moeilijker om samen te werken met andere mensen. Je vind het onderwerp waar je brein op vast plakt steeds belangrijker en je bent steeds meer bereid om ‘bloed te laten vloeien’ (dat van jou of dat van een ander), om of pijn te doen, om te vechten voor hetgeen je op dat moment zo belangrijk vindt, ook al is het met je eigen partner of je eigen collega.
Raar genoeg wordt pijn ook minder belangrijk. Je ziet dat in het dierenrijk waarin dieren veel grotere dieren schijnbaar zonder angst aanvallen terwijl het onwaarschijnlijk is dat ze er ongeschonden vanaf zullen komen. En je ziet dat ook wel bij vechtscheidingen waarbij iemand het niet eens zo erg vind om zelf financieel ècht pijn te lijden door de tarieven van de advocaten, als maar iemand maar het gevoel heeft dat de (ex)partner daardoor méér pijn heeft.
Fight or flight?
De Fight-or-Flight-reactie die je zult zien, die heeft veel te maken met wat jouw hersenstam voor waar aanneemt over de situatie waarin jij je bevindt… Misschien moet ik zeggen waarin jouw hersenstam zich bevindt. Want het kan zijn dat jouw hoofd weet dat jij jouw eigen partner tegenover je hebt. Maar als jouw hersenstam ‘gelooft’ dat je om de aandacht kan vechten die jij meent te mogen krijgen, dan kan het maar zó zijn dat je jezelf terug vindt terwijl je echt heel lullige dingen tegen jouw partner hebt gezegd, waarmee je echt pijn gedaan hebt. Want als jouw hersenstam denkt dat je het gevaar kunt overwinnen, dan springt je lichaam in de vechtmodus. Maar als je denkt dat er geen hoop is om de aanvaller te verslaan, reageer je natuurlijk door weg te rennen.
Flight
De stress vertaalt zich in de vorm van lichamelijke nervositeit wat de snelheid van je ontsnapping kan verhogen.
Zou je op hersenstam niveau geloven dat je het gevaar kunt oplossen door weg te lopen, dan bereid die hersenstam jouw lichaam voor op de vlucht.
En regelmatig is weglopen ook een goede optie. Immers, tenzij je een brandweerman bent, wil je waarschijnlijk zo snel mogelijk het brandend gebouw uit komen.
Je kunt flight dan ook herkennen aan de rusteloosheid van je ogen die heen en weer schieten om uitwegen te zien (in plaats van de starre focus van de boosheid op de vijand, uit de vorige fase). Dat geldt vaak ook voor de inhoud van je gedachten die voortdurend heen-en-weer schieten.
Je benen zijn waarschijnlijk rusteloos en je hebt de neiging te lopen ook als je niet weet waar je naartoe gaat. IJsberen is het gevolg en je voelt je mogelijk gevangen (dat kan een ding zijn dat je mogelijk gebruikt om veel te sporten) maar het is vooral onrust en niet zo zeer gerichte actie. Je ledematen voelen gevoelloos of je reageert juist heel heftig op kleine onverwachte aanrakingen.
Er kan een psychologische reactie ontstaan waarin je geest leeg wordt, waardoor het moeilijker voor je wordt om te beslissen wat je vervolgens gaat doen. Maar vaak zie je dat juist de aandacht veel breder wordt zolang het maar gaat over het vinden van een vluchtweg. Je wilt overal naartoe, behalve de confrontatie aan gaan. Je voelt waarschijnlijk ook een angstige gejaagdheid dus rustgevende dope of medicatie (downers) zullen ook aantrekkelijk voelen als uitweg.
Ook de lichamelijke reacties van de Flight-overlevingsmodus hebben hetzelfde doel als voor alle wezens in de geschiedenis voor de menselijkheid. Ze geven ons een kans om aan gevaar te ontsnappen zodat we in leven kunnen blijven. Dat doen salamandertjes, krokodillen, later in de evolutie ook de zoogdieren en nog later in de evolutie de mensen dus ook. Gewoon omdat we zo gebouwd zijn en die oude systemen het neurologische fundament vormen van de latere brein systemen -waarmee we voelen voor elkaar en nadenken over elkaar-.
Als eerder gezegd, hoeft jouw denkende brein het helemaal niet eens te zijn met het wereldbeeld van de hersenstam. Deze vlucht-reacties kunnen ‘aan’ springen op momenten dat ze ècht niet handig zijn, op het werk, in een huwelijk. En als ze te lang blijven voortduren dan kunnen zij onze lichamelijke en geestelijke gezondheid behoorlijk schaden.
Freeze
Maar als ik niet weg kan lopen of niet kan vechten voor afstand dan zal ik strak staan en heel hard mijn best doen om onzichtbaar te zijn. Als dier vertrouw ik op mijn schutkleur en zit strak gefixeerd op de bedreiging zodat ik ieder moment aan kan passen.
Die Freeze reactie is een ‘F’ die je ook vaak genoemd ziet als het over (seksuele) trauma’s gaat waarbij mensen voelen dat er op hen ‘gejaagd’ werd. Een dier bevriest dan en vertrouwt op z’n schutkleuren… nou hebben we als mens vrij beroerde schutkleuren maar je ziet regelmatig dat iemand verstart met onze menselijke sociale schutkleur: een glimlach die los van de situatie op het gezicht gegroefd lijkt te staan. Je kan dat vaak herkennen aan de ogen die niet mee doen met de glimlach… (dit ‘schijnbaar sociaal’ gedrag om de agressor niet tot agressie te laten overgaan wordt ook wel “fawning” genoemd en daar zeg ik in Deel 02 meer over).
Als je voelt dat rennen of vechten niet de beste keuze is, kun je je in plaats daarvan bevroren voelen. De volgende freeze-reacties zijn misschien merkbaar:
Je huid is bleek. Je hart klopt op zich heftig in de zin dat je jouw hartslag kan voelen maar de hartslagfrequentie kan wel dalen. Je hebt een gevoel van angst maar je voelt jezelf wel ‘wennen’ aan de stress.
Je voelt koud en gevoelloos (vandaar “Freeze”) en vaak voel je jezelf als stijf of zwaar. Het is niet zo makkelijk om in beweging te komen fysiek, maar ook psychologisch. En dat weerspiegelt zich vaak aan het feit dat mensen vooral harder gaan werken om het ‘goed te laten gaan’ in plaats van dat zij vertrekken uit situaties die niet gezond voor ze zijn. Ik ben zelf ooit in ‘freeze’-modus echt véééél te lang in een heel erg ongezonde organisatie blijven zitten. Blijkbaar was ‘freeze’ een ding dat bij mij past. 😦 (en ik had het eigenlijk pas achteraf door hoe ziekmakend dat bedrijf in Utrecht was).
Feign death
We zien Feign death bij het salamandertje dat door de kat gevangen is en op een dierlijke instinctieve manier ‘begrijpt’ dat er niets meer is dat ie kan doen. Het enige dat ie kan doen is de dood te omarmen en zich dood te houden. Het beestje lijkt niets te voelen als de poes er mee speelt. Het laat ontlasting en urine lopen en er is geen echte reactie meer op pijn… tot dat ie lang genoeg met rust gelaten wordt en ineens weg rent!
Het is een normale reactie op een overweldigende situatie. Het is waarschijnlijk ook één van de bases van hetgeen wij als mensen “depressie” noemen. “Ik geef het op, ik zie niet meer wat ik zou kunnen doen, ik voel me te zwaar en te moe om ook maar iets te doen en de dood als uitweg naar rust wordt steeds aantrekkelijker.”
Dat is niet dom of slap, dat is een natuurlijke reactie die je zelfs krijgt aangeleerd als spion voor als je in een martelkamer terecht komt. “Hou je slap en ga met je aandacht de grond in als je ligt, of de muur in als je vastgebonden hangt” Je staat absoluut in overlevingsmodus en het wel zo ver dat het hele concept van ‘leven’ verder van je af is komen te staan.
Ook bij seksuele grensoverschrijdingen is het begrijpelijk dat iemand geen “nee” meer kan zeggen als zij in deze feign death-modus zijn. Dat heeft niets met instemming te maken maar alles met de op hersenstam ervaren hoploosheid van de situatie.
Je ziet ook vaak dat iemand gaat staren naar een vast punt en dat ook de aandacht enerzijds niet vast gehouden kan worden op wezenlijke onderwerpen, aan de andere kant dat je jouw gedachten niet los krijgt van dat ene punt waar je telkens maar omheen cirkelt.
Dat je niet meer doet wat hoort bij ‘levend’ zijn dat maakt dat je situatie ook vaak verslechtert als mens. Want net als bij de andere ‘F-en’ het hoofd hoeft het niet eens te zijn met de hersenstam. Je kunt wel weten dat er een uitweg is, je kunt wel weten dat het ooit over gaat. Maar als je hersenstam dat niet meemaakt dan reageert de hersenstam met feign death. Een reactie die in extreme kortdurende situaties ‘handig’ is. Maar als je in deze fase vast blijft zitten dan is de kans groot dat de hopeloosheid er van buitenaf bijna ‘zelf gecreëerd’ uit ziet.
Dat is een makkelijk oordeel dat een omgeving nogal eens velt bij depressie bijvoorbeeld. Maar als je die hersenstam niet laat voelen dat er leven en veiligheid is (door bijvoorbeeld de natuur in te gaan, of door bijvoorbeeld daadwerkelijk niet dreigend te zijn als medestander, dan blijft zo’n hersenstam dat denken…
In deel 02 komen nog meer F’s aan bod (Fright en Fawn) en zeg ik kort iets over het nut van deze manier van kijken naar mensen.
| Fight, Flight, Freeze en andere F’s van de Polyvagal Theory Deel 01 | Fight, Flight, Freeze en andere F’s van de Polyvagal Theory Deel 02 |
Als ik je kan helpen om -niet vanuit veroordeling maar vanuit samenwerking en inzicht- om te leren gaan met situaties die jou in Frenzy, in Fight -onhandig vechten-, in onhandig Flight -vluchtgedrag- of zich als-maar-weer herhalende Freeze -vriendelijk glimlachende bevriezing- terecht te komen… Neem even contact op en dan gaan we samen aan de slag om daar uit te komen. Ik heb in de loop der jaren al honderden mensen met deze (soms trauma-gerelateerde) problematiek geholpen. En ik help ook jou graag daarbij…
Voor het stellen van vragen +klik hier+
Contact pagina: +klik hier+
of reageer hier:
Als je aanvullingen of opmerkingen hebt: plaats hieronder een reactie…
westcoachingblog.wordpress.com 
6 Reacties op “Fight, Flight, Freeze en andere F’s van de Polyvagal Theory 01”